Klimatske promene i ostali ljudski uticaji na okolinu u tolikoj meri menjaju stanje na našoj planeti da naučnici kažu da je u toku šesto veliko izumiranje. I dok u medijima najčešće imamo prilike da vidimo informacije o životinjiskim vrstama koje su ugrožene i kojima preti nestanak, pomalo skriveno od nas dešava se podjedanko važan, ako ne i značajniji gubitak velikog broja biljnih vrsta i opšta degradacija biodiverziteta. O ovoj temi za naš sajt ove nedelje piše Ivana Trifković master inženjerka poljoprivrede.
Šta je biodiverzitet?
Biodiverzitet ili biološka raznovrsnost Zemlje osim vrsta tzv. divlje flore, faune, bakterija, virusa kao i svih ekosistema, obuhvata i mnogobrojne domestifikovane sorte kulturnih biljaka i gajenih životinja. Zaštita ukupne biološke raznovrsnosti postala je jedan od osnovnih paradigma ekološkog ponašanja savremenog čovečanstva, odnosno jedna vrsta ideologije – ekološke ideologije.
Biljni resursi za hranu i poljoprivredu u svetu
Genetički resursi biljaka za hranu i poljoprivredu su posebna grupa ukupnog biodiverziteta biljnih vrsta.
Ovu grupu sačinjavaju vrste gajenih biljaka i njihovih srodnika, što čini oko 37% od svih viših biljaka. Tokom desetak hiljada godina istorije poljoprivrede ljudi su gajili 7.000 do 10.000 različitih biljnih vrsta, te gajene biljke čine samo 3-4% biodiverziteta svih biljnih vrsta.
Više od polovine kalorija biljnog porekla koje koristi čovečanstvo potiče od samo tri biljne vrste (pirinač, kukuruz, pšenica), a sve tri pripadaju jednoj istoj familji – Poaceae.
Gubitak (erozija) biodiverziteta kao posledica globalnih promena
Pojava smanjenja broja vrsta i broja gena označava se kao genetička erozija. Ona zapravo predstavlja osiromašenje biodiverziteta. Opada brojnost individua mnogih vrsta, što zatim prerasta u njihovo isčezavanje, a time geni, aleli i njihove kombinacije i interakcije nestaju kao da evolucijom nisu ni bili stvoreni. Ovaj gubitak je nenadoknadiv.
Sa genetičkom erozijom se narušava ravnoteža između vrsta, što utiče na destrukciju ekosistema. Narušeni ekosistemi traže nova prilagođavanja, a smanjena genetička varijabilnost ne pruža odgovor na nove izazove. Naredne generacije će zateći manje gena nego što ih danas postoji.
Osiromašenje se odnosi na sve vrste organizama. Danas je ugroženo 20-50% svih postojećih vrsta, odnosno između pola miliona do miliona vrsta.
Za biljke, erozija genetičkog rezervoara je rezultat brojnih faktora, uključujući fragmentaciju prirodnih staništa, promenu načina korišćenja zemljišta, njegovo preterano iskorišćavanje, monokulturno gajenje biljaka, zagađenje i izmene klime. Od 270.000 poznatih vrsta viših biljaka danas se 35-50.000 smatra ugroženim. Situacija je toliko ozbiljna, da se samo zbog razaranja tropskih ekosistema u narednih četvrt veka očekuje nestanak novih 60.000 biljaka (četvrtina od celokupnog broja). Najčešće se u današnje vreme, kao primer spominje opasnost od fragmentacije kišnih šuma Amazonije.
KLIMA101 NEDELJNI NEWSLETTER
Uticaj moderne poljoprivrede
Intenziviranje poljoprivredne proizvodnje u poslednjim decenijama je izrazito negativno uticalo na biodiverzitet. Kod nas i u svetu je došlo do napuštanja takozvane ekstenzivne (svaštarske) poljoprivredne proizvodnje. Ovo je posledica promena u ekonomiji, pre svega globalizacije, ekspanzije industrije, smanjenja broja ljudi u selima i povećanja obima tražnje tipskih poljoprivrednih proizvoda za ishranu i preradu. Sitniji poljoprivrednici su propali, a krupni poljoprivrednici su se koncentrisali na proizvodnju koja im donosi najveću dobit.
U praksi poljoprivrednici su se specijalizovali za gajenje samo jedne ili manjeg broja vrsta i tome prilagodili svoja imanja, opremu i tehnološke procese. Uvođenje selekcionisanih genotipova, savremenih mašina, veštačkih đubriva i sintetičkih sredstava za zaštitu bilja označeno je (uz druge meliorativne mere) kao „Zelena revolucija”. Ovu revoluciju prati u poslednjoj deceniji biotehnološka revolucija. U modernoj komercijalnoj poljoprivredi ritam diktiraju jake hemijske, semenarske, mašinske, bankarske, trgovačke i druge korporacije.
Sa smanjenjem broja gajenih vrsta na jednom području smanjio se i broj pratećih vrsta biljaka i životinja. Na primer, novim mašinama i herbicidima su uništene lekovite biljke i dekorativne trave po obodima imanja, korovi su redukovani na minimum, a neke vrste ptica i divljači, koje su bile prilagođene raznovrsnoj spontanoj flori su nestale. U rekama, zbog izlivanja toksičnih rezidijuma pesticida i ispiranja azota podzemnim tokovima, izumrle su mnoge ribe, alge i vodene biljke.
Redukovanje broja useva prati još drastičnije smanjenje broja sorti koje su se ranije koristile. Savremena proizvodnja se zasniva na visokoprinosnim sortama koje daju najbolje rezultate. Čest je slučaj da se na imanjima koja imaju preko stotinu hektara nalazi samo jedna visokoprinosna sorta. Sa polja su nestale domaće populacije gajenih biljaka i velika raznolikost genotipova koja je do skora odlikovala selo.
Zapravo, desila se erozija poljoprivrednog biodiverziteta. Ona se ogleda u gubitku gena različitih vrsta i gubitku gena unutar vrsta. Intenzivni ekonomski razvoj eliminisao je većinu autohtonog materijala. Obilje gena i njihovih interakcija zamenila je genska uniformnost.
Oko 90% lokalnih populacija i tradicionalno gajenih sorti je nestalo sa polja u toku poslednjeg veka.
U Kini, na primer, se polovinom 20. veka gajilo 10.000 varijeteta pšenice. Od ovog broja, prema statističkim podacima, lokalne populacije su činile 81%, domaće sorte 15%, a introdukovane sorte 4%.
Prema novim istraživanjima iz 2014. godine, do danas više od 70% varijeteta je nestalo u šest kineskih regiona. U 375 regiona broj domaćih varijeteta se smanjio sa 11.590 na 3.271, prema podacima Naučno-tehnološkog izveštaja za 2018. godinu. Prema istraživanjima u 830 okruga i 12 provincija 94% lokalnih varijeteta pirinča je nestalo.
U našoj zemlji pre drugog svetskog rata proizvodnja sortnog semena praktično nije ni postojala. U to doba dominirali su spontano odabrani genotipovi ekološki prilagođeni određenim krajevima. Od 60-tih godina prošlog veka naši autohtoni materijali rapidno nestaju sa polja, a zamenjuju ih savremene sorte stvorene pretežno u oplemenjivačkim centrima.
Opasnosti od gubitka poljoprivrednih biljaka
Opasnosti od smanjenja genetičke raznovrsnosti poljoprivrednih biljaka odnose se na opasnosti od: naglog širenja biljnih bolesti i štetočina, smanjenja baze za ishranu stanovništva, produkciju biomase itd.
Patogeni organizmi, lakše i brže mutiraju stvarajući time nove pojavne oblike. Ako su novi oblici (rase patogena) agresivniji, a biljke ne poseduju otpornost, patogeni se izuzetno brzo šire.
Usled uniformnosti biljnih useva ne postoje prirodne barijere koje mogu da ih zaustave. Poznati su slučajevi šteta na usevima, koji su se odrazile na globalne ekonomije pojedinih regiona i zemalja. Tokom 70-tih godina pojavila se epidemija Helminthosporium turcicum (maydis) na kukuruzu koja je desetkovala proizvodnju ove biljke u SAD. Najdrastičniji primer štetnosti naglog širenja biljnih bolesti je Phytopthtora infestans. Ova gljiva je 1840. godine napala krompir u Irskoj. Od posledica gladi je umrlo oko milion ljudi, dok je još oko 1.5 milion ljudi napustilo zemlju.
Korelacija između klimatskih promena i biljnih bolesti
Klimatske promene čini više faktora koji pojedinačno ili u sadejstvu izazivaju štete na gajenim usevima, a takođe i na ne-poljoprivrednim biljnim vrstama. Brojna istraživanja svetskih institucija ukazuju na korelaciju između temperaturnih promena i prouzrokovača bolesti. Tako na primer, prema istraživanjima Univerziteta Ekseter, povećanje temperature može promeniti pogodnosti za proizvodnju određenog useva u nekom regionu, dok ekstremne vremenske prilike mogu izazvati nepredviđene efekte na žetvu.
Prinos takođe može biti ugrožen klimatskim promenama, jer iste imaju uticaja na širenje bolesti i patogena, što dirketno umanjuje rod, a borba sa patogenima se može pretvoriti u beskonačni rat. Gubici u prinosu mogu biti i do 50% u zavisnosti od useva i podneblja na kojem se gaji. Najbitniji ili najštetniji patogen za gubitak prinosa su gljivična oboljenja koja beleže porast tokom prošlog veka, tako da danas predstvaljalju ozbiljnu pretnju globalnoj bezbednosti hrane i celokupnom ekosistemu. Bitan podatak je i taj, da sa inteziviranjem klimatskih promena sve teže je predvideti dejstvo patogena, a samim tim i suzbijanje izazvane bolesti je teže.
Patogeni imaju tendenciju migracije u pravcu pogodne klime i sve dok postoji domaćin na kojem se mogu razvijati, što znači da ako čovek ne bude reagovao na klimatske promene i nastavio sa intezivnom poljoprivrednom praksom (odn.bez promena i unapređenja) bolesti useva će se razvijati istim tempom i postojaće i dalje.
